Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
De vulg. 2
Ep. 2
Mon. 8
Questio 5
contraria, Ep. VI 16
contrariis, De vulg. I xiv 2; Mon. I xi 4
contrario, De vulg. II xi 12; Mon. I xi 5; II x 4; III iii 14
contrarium, Ep. IV 4; Mon. III vii 6; III viii 11; III x 5; III xv 8; Questio 16; 34; 35; 82; 84
in contrarium: Questio 16
a contrario sensu: Mon. II x 4
l'agg. è ampiamente att. nel lat. class. e tardoant., anche in forma sostantivata (cfr. ThLL s.v. contrarius): Cic. Ac. 42nihil esse bonum nisi virtutem nec malum nisi quod virtuti esset contrarium (CC); Leg. III 42 nihil tam contrarium iuri ac legibus (LLT); Off. I 14 id autem tantum abest ab officio ut nihil magis possit esse contrarium (CC); Inv. I 28 contrarium est, quod positum in genere diverso ab eodem, cui contrarium dicitur, plurimum distat, ut frigus calori, vitae mors (LLT); Quint. Inst. II 17, 34 si quid est altero credibilius, id ei contrarium est, quod fuit credibile (Bibliotheca Augustana); Boeth. In Top. Cic. IV 47-49: Oppositorum igitur secundum Aristotelem alia sunt contraria, alia privatio et habitus, alia relativa, alia contradictoria: contraria quidem, ut album atque nigrum; habitus vero et privatio, ut visus et caecitas, dignitas et indignitas (CC); Diff. Top. II viii 10 aut enim ut contraria adverso sese loco constituta respiciunt aut ut privatio et habitus aut ut relatio aut ut affirmatio et negatio (CC); III v 8 Repugnantia vero per contrariorum coniunctionem sibi approbantur adversa hoc modo, ut “dormire” ac “vigilare” statim sibi contraria sunt (CC); Herm. I vii 85 quocirca quoniam utraeque falsae inveniuntur, oppositae non sunt, sed sunt contrariae (CC).
Alberto Magno, Comm. in IV Sent., dist. 13E, a. 17 Ergo a contrario sensu, si non revertuntur, neque convertuntur tales ad Deum, reconciliatio debet eis negari: ergo debent repelli (LLT); Top. II, t. 2, c. 4 Si ergo dicatur fortitudo eligenda, per consequentiam sequitur eodem ordine contrarium consequentis ad contrarium antecedentis secundum consequentiam in ipso factam (LLT); Tommaso d'Aquino, In Div. nom. IV, l. 15 Manifestum est enim quod bonum non est contrarium sibi ipsi, sed omne bonum sicut ab uno principio procedens, et sicut genitum ab una causa gaudet mutua communione et amicitia et unitate (LLT); In Arist. Phys. V, l. 4, n. 5 Et nihil differt quantum ad hoc quod sit alteratio, quod mutetur aliquid de contrario in contrarium vel simpliciter vel sic, scilicet secundum magis et minus; nisi quod quando mutatur aliquid simpliciter de contrario in contrarium, necesse est quod sint duo contraria in actu termini alterationis, ut album et nigrum; sed mutatio secundum magis et minus est inquantum est plus et minus de altero contrariorum, vel non est (LLT); Pietro di Giovanni Olivi, Comm. in II Sent. q. 118 Ergo pro quanto quis sibi vult peccatum, etiam veniale, pro tanto odit se et pro tanto vult aliquid nocivum animae suae et sic per consequens contrarium, quia nocivum et contrarium idem sunt (LLT); Radulphus Brito, Quaest. Pr. Anal. II 10 Probatio minoris, quia si dicatur “nullus homo est asinus; cui nulli inest asinus, huic omni inest homo” sic convertendo, modo des oppositum istius consequentis “cui alicui inest asinus, huic omni non inest homo”. Ista est contraria consequentis, et tamen ista potest stare cum prima, scilicet cum ista “nullus homo est asinus”, sicut patet de se, sic ergo apparet quod talis conversio non est bona (LLT).
NOTA:
Al di là delle comuni locuzioni avverbiali come e contrario e a contrario sensu, D. impiega l'agg. in tutte le varie accezioni che aveva nel lat. filosofico mediev. Nel senso generale di 'opposto' («licet Magister contrarium dixerit in quarto», Mon. III vii 6; «cuius contrarium videmus», Questio 34); in un’accezione più strettamente ontologica e metafisica, per indicare i contrari di cui si compongono i soggetti delle forme («recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur», Mon. I xi 4); infine, in un senso logico, per indicare la relazione di contrarietà codificata a partire dal De interpr.
In particolare D. si mostra consapevole del fatto che due opposti contrari possono essere simultaneamente falsi, mentre due opposti contraddittori no (come scrive Petrus Hispanus, Tract. I 14 «Lex contrariarum talis est quod si una est vera, reliqua est falsa, et non econverso [...] Lex contradictoriarum talis est quod si una est vera, reliqua est falsa, et econverso; in nulla enim materia possunt simul esse vere vel false»; vd. anche contradictorius).
La dichiarazione di Conv. IV viii 11-15 per cui l’essere «non reverente [...] non è contro la reverenza», ad es., richiama con puntualità la dottrina di De interpr. 7 (17b 27-34) secondo cui la relazione di contraddittorietà fra due termini non coincide con quella di contrarietà: l’essere «non reverente» (il contraddittorio di «reverente») non significa necessariamente essere «inreverente» (il contrario di «reverente»). Infatti, si può benissimo essere «non reverenti» (nel senso dell’indifferenza) senza essere attivamente «inreverenti» (nel senso della “tracotanza”): «con ciò sia cosa – dice Dante – che quella [scil. la reverenza] non offenda». Allo stesso modo, come prosegue il paragrafo, il non vivere non coincide necessariamente con il morire e se il primo costituisce la «negazione» del vivere, il secondo costituisce la sua «privazione».
Analogamente, in Mon. III ii 2-7, osserva che il «non nolle» può seguire tanto dal «velle» quanto dal «non velle», dal momento che si può “non disvolere” o attivamente (in conseguenza di un volere) o nel senso dell’indifferenza (per cui né si vuole né si disvuole): «‘non nolle’ alterum duorum sequitur de necessitate, aut ‘velle’ aut ‘non velle’; sicut ad ‘non odire’ necessario sequitur aut ‘amare’ aut ‘non amare’». Come precisa, infatti, i termini contrari non coincidono con quelli contraddittori: «non enim ‘non amare’ est ‘odire’, nec ‘non velle’ est ‘nolle’, ut de se patet» (Mon. III ii 4).