1. speculativo (
Conte), collegato a puro ragionamento.
Ep. XIII 41 Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis (...).
Mon. I iii 9 Potentia etiam intellectiva, de qua loquor, non solum est ad formas universales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculativus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere.
Mon. I xiv 7 Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit.
Ep. 2
Mon. 2
speculativi, Ep. XIII 41 (2)
speculativo, Mon. I xiv 7
speculativus, Mon. I iii 9
intellectus speculativus: Mon. I iii 9; I xiv 7
negotium speculativum: Ep. XIII 41 (2)
L'agg., derivato deverbale da
speculor, trova le sue prime att. in età tardoant. (le prime occorrenze paiono essere rappresentate da brani di
Cassiod. e
Boeth.), dove vale «qui ad speculationem pertinet, spectivus» (vd.
Forcellini s.v.
speculativus), equivalendo quindi al greco θεωρητικός (vd.
Blaise Patr. s.v.
speculativus).
Il medesimo signif. si ha nel lat. mediev., ove la parola ricorre - come parte del lessico tecnico generalmente filosofico e teologico - con una certa abbondanza come contrario - e spesso in oppsizione - di
practicus (vd.
Blaise Mediev. s.v.
speculativus). Oltre a questo signif. teoretico, i repertori registrano anche l'equivalenza con «watchful, attentive, vigilant» e «contemplative, characterized by, engaged in, or obtained through contemplation» (vd. DMLBS s.v.
speculativus 1 e 2).
D. impiega l'agg. nel senso tecnico filosofico individuato sia nelle opere lat. (in unione con
negotium e
intellectus) sia in quelle volgari (vd.
speculativo in
ED). A proposito di
intellectus speculativus, è necessario sottolineare che secondo la dottrina aristotelica l'intelletto è definibile «'speculativo' quando esercita esclusivamente una funzione conoscitiva; poiché nell’uomo l’azione è normalmente guidata dalla conoscenza, quando l’intelletto riguarda la determinazione di ciò che viene compiuto viene chiamato 'intelletto pratico'» (
Chiesa-Tabarroni Mon. I
iii 9, p. 21, n.
ad loc.; vd. anche
Minio Paluello,
Tre note).
D., inoltre, impiega anche i termini correlati
speculatio e
speculor.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
speculativo,
ED.
Latino classico e tardoantico:
l'agg. è att. a partire da un'età piuttosto tarda con il signif. di 'inerente alla speculazione' (vd.
Forcellini s.v.
speculativus): es.
Cassiod. Anim. 3 Earum enim
speculativa virtute multa atque ardua, quae in arcano naturae recondita sunt, inspici et comprehendi usuipso certissimum est (
CC);
Boeth.
In Porph. dial. I Est enim philosophia genus, species vero ejus duae, una quae θεωρητική dicitur, altera quae πρακτική, id est
speculativa et activa (
CC).
Latino medievale:
l'agg. è ampiamente att. nel lat. mediev., ove ricorre con il medesimo signif. specialmente in opere di carattere latamente filosofico. Si segnalano alcuni es. del nesso dantesco
intellectus speculativus:
Alessandro di Hales,
Summa, I, p. 1, i. 1, t. 5, s. 1, q.
unica, m. 1, n. 163 Dicendum ergo est quod est similitudo in actu et est similitudo in habitu; item, est similitudo ad res et est similitudo a rebus: similitudo ad res ut patet in arte; item, est similitudo rei penes intellectum
speculativum et similitudo rei penes intellectum practicum, quae, si comparetur ad opus, dicitur ars (
LLT);
Alberto Magno,
Periherm., I
ii 3 Tamen quantum nunc sufficit, dicimus quod intellectus qui est potentia intelligibilis, non est idem apud omnes, nec intellectus
speculativus qui est species in anima potest esse idem apud omnes, nisi per modum qui supra paulo ante dictus est (
LLT);
Agostino di Dacia,
Rotulus, 5 Sunt etiam quinque virtutes intellectuales quae perficiunt hominem quantum ad intellectivam, scilicet sapientia, intellectus, scientia, prudentia et ars, quarum tres primae perficiunt intellectum
speculativum (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
In Arist. de an., III
xii 780 Nam intellectus
speculativus considerat aliquod verum esse vel falsum in universali, quod est considerare simpliciter: intellectus autem practicus applicando ad particulare operabile, quia operatio in particularibus est (
LLT). Unica att. del nesso
negotium speculativum, invece, pare essere
Simplicio,
In Cat. (tr.
Moerbeke), 1 Ad quos bene respondit Porphyrius, quod in unoquoque fere
speculativo negotio praescribuntur quaedam ad explanationem sequentium, ut in geometria definitiones et dignitates et petitiones (
ALD).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
I nessi danteschi individuati ricorrono solo nei passi segg.:
Guido da Pisa ad Inf. Intro.
Nota: Nam etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum
speculativi negotii, hoc non est gratia
speculativi negotii principaliter, sed operis (...) (
DDP).
Pietro Alighieri (1)
ad Inf. III 19-30 Dicendo
de tumultu dolorum diversorum quem incoepit in auribus percipere, subaudi, in intellectu
speculativo circa talia,
ad modum illius venti turbinis qui arenam, circumvolvit (
DDP);
ad Purg. XXV 61-75: Alius intellectus dicitur
speculativus, qui quod apprehendit non ordinat ad opus, sed ad solam veritatem considerandam. Alius practicus, qui apprehendit et ordinat ad opus; et sic
speculativus differt a practico fine (
DDP);
ad Par. I 13-15: (...) dicitur Apollo, idest a polo, eo quod habet in nobis scientiam et intellectum
speculativum infundere (
DDP).
Pietro Alighieri (3)
ad Purg. XXV 61-108: Est et tertius intellectus dictus
speculativus cuius bonum est veritas ad quem pervenitur per doctrinam (
DDP).
Filippo Villani ad Inf. I
Nota: Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum
speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis (...) (
DDP);
ad Inf. I 67-69: In barbe longitudine, quoniam in ipsa discretio sexus est, subtiles et longe tempore excogitatas rationes, secundum intellectum
speculativum, sumebant (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 17.04.2023.