Abidos, -i (s.f.)

1. Abido, città della Misia, in Asia Minore, sull’Ellesponto (Conte), di fronte a Sesto.
Mon. II viii 7 Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic: "Tales fama canit tumidum super equora Xerxem / construxisse vias."
Mon. 1
Abidon, Mon. II viii 7
-
Hapax nel lat. dantesco, dal greco Ἄβυδος. Poleonimo per la città di Abido, in Asia Minore, situata sulla riva dell'Ellesponto, di fronte a Sesto. Il lemma è ortograficamente att. nel lat. class. e tardoant. nella forma Abydos, secondo una corretta traslitterazione greco-latina, nel mediolat. invece si sviluppa la variante grafica Abidos, per effetto della diffusa semplificazione ortografica tra nel lat. mediev., a sua volta causata dall’itacismo presente già nella pronuncia bizantina per i grecismi. Nella tradizione manoscritta della Monarchia, la forma grafica maggioritaria è infatti Abidon.

D. cita le due antiche città di Abido e Sesto in Mon. II viii 7 nella rievocazione dell'impresa di Serse, re dei Persiani, il quale durante la spedizione contro la Grecia nella seconda Guerra Persiana, per facilitare al suo esercito il passaggio dell'Ellesponto, fece costruire un ponte di barche tra le due città. La fonte è probabilmente Orosio (Hist. II 9-11), come segnalano Chiesa-Tabarroni Mon., p. 124, ma D. inserisce una citazione poetica dal II libro della Pharsalia, dove Lucano allude a questo episodio (D. cita i vv. 672-673, ma vd. Corrispondenze per il passo più ampio).

L'impresa di Serse è ricordata anche in Purg. XXVIII 70-75 come exemplum di superbia umana punita: «Tre passi ci facea il fiume lontani; / ma Elesponto, là 've passò Serse, / ancora freno a tutti orgogli umani / più odio da Leandro non sofferse / per mareggiare intra Sesto e Abido, / che quel da me perch'allor non s'aperse». L'Ellesponto in burrasca tra Sesto e Abido, dove passò Serse, non fu più odiato da Leandro (il quale per raggiungere l'amata Ero era solito attraversare a nuoto lo stretto, da Abido a Sesto: cfr. Ov. Epist. XVIII e XIX) di quanto il Lete, che separa D. da Matelda, fu odiato dal poeta nel Paradiso terrestre. Si noti l'identica espressione utilizzata da D. in latino e in volgare: inter Sexton et Abidon / intra Sesto e Abido. Per l'occorrenza di Abido in Purg. XXVIII 74, cfr. la voce Abido in ED. 

Notevole la diffrazione morfologica cui è sottoposto il sost.: oltre alle forme concorrenti Abydon e Abydum per l'accusativo, si registrano per il nominativo le forme Abydos Abydus, rispettivamente di genere femminile e maschile, e la forma neutra Abydum, fin dalla classicità (cfr. OLD s.v. Abydos). Difficile stabilire quale tra queste fosse quella conosciuta e usata da D., dato che il poleonimo ricorre solo nel passo di Mon. II viii 7 con la desinenza greca dell'accusativo, Abidon (att. nella latinità in poesia e in prosa, vd. Corrispondenze). Ma si noti che i lessicografi mediev. sono concordi nel registrare il lemma come Abydos / Abidos, con desinenza greca per il nominativo, forma già maggioritaria sin dall'antichità (vd. Corrispondenze per alcuni esempi).

Per altri esempi nel lat. dantesco di sost. della seconda declinazione di origine greca con accusativo in -on, vd. le voci Caucasus, Poliphemus, Sextos, Tityrus.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Abido, vd. ED
Latino classico e tardoantico:
per la forma Abydon con desinenza greca per l'accusativo singolare (cfr. OLD s.v. Abydos), vd. ad es: OvEpist. XIX 30 Saepe tui specto si sint in litore passus, / impositas tamquam servet harena notas, / utque rogem de te et scribam tibi, siquis Abydo / venerit, aut, quaero, siquis Abydon eat (MqDq); PlinNat. IV 49 et Hellespontus VII, ut diximus, stadiis Europam ab Asia dividens, IIII inter se contrarias urbes habet, in Europa Callipolim et Seston, in Asia Lampsacon et Abydon (Bibliotheca augustana); Porph. ad Hor. Epist. I 3, 4 Inter Seston et Abydon medium est Ellesponti fretum (LLT); Ampel. VII 5 Ponticum, quod ingenti sinu Scythis infunditur; Hellesponticum, fauce transmissum inter duas celeberrimas urbes, Seston Asiae, Abydon Europae; Tanaiticum, quo Asia alluitur; Aegyptium ab Aegypto, Libycum a Libya cognominatur; Syrticum a duabus Syrtibus reciprocis aestibus retorquetur (Bibliotheca augustana); Amm. XXII 8, 4 Hinc gracilescens paulatim et velut naturali quodam commercio ruens in Pontum eiusque partem ad se iungens, in speciem Φ litterae formatur, exin Hellespontum a Rhodopa scindens, Cynossema, ubi sepulta creditur Hecuba, et Coelan praeterlabitur et Seston et Callipolin contra per Achillis Aiacisque sepulchra Dardanum contingit et Abydon, unde iunctis pontibus Xerxes maria pedibus peragrauit, dein Lampsacum Themistocli dono datam a rege Persarum et Parion, quam condidit Iasionis filius Paris (Bibliotheca augustana); Servad Georg. III 258 sed Leander natatu ad Hero ire consueverat per fretum Hellesponticum, quod Seston et Abydon civitates interfluit (CC); cfr. anche Mela I 97 Interius Bithyni sunt et Mariandyni, in ora Graiae urbes Abydos et Lampsacum et Parion et Priapos (LLT); II 26 est in ea flumen Aegos, naufragio classis Atticae insigne; est et Abydo obiacens Sestos, Leandri amore pernobile; est et regio in qua Persarum exercitus divisas spatio pelago que terras ausus pontibus iungere, mirum atque ingens facinus, ex Asia in Graeciam pedes et non navigata maria transgressus est (LLT); Ov. Epist. XVIII 127 Ei mihi! cur animis iuncti secernimur undis, / unaque mens, tellus non habet una duos? / vel tua me Sestus, vel te mea sumat Abydos; / tam tua terra mihi quam tibi nostra placet. / Cur ego confundor quotiens confunditur aequor? (MqDq); Liv. XXXVII 9, 8 Inde ad Hellesponti fauces navigat, et decem navibus in statione contra Abydum relictis, cetera classe in Europam ad Sestum oppugnandam traiecit (CC); Liv. XXXVII 12, 1 Dum haec in Aeolide geruntur, Abydus cum per aliquot dies obsidionem tolerasset, praesidio regio tutante moenia, iam omnibus fessis, Philota quoque praefecto praesidii permittente, magistratus eorum cum Liuio de condicionibus tradendae urbis agebant (CC); Lucan. II 674 Talis fama canit tumidum super aequora Xersen / construxisse vias, multum cum pontibus ausus / Europamque Asiae Sestonque admovit Abydo / incessitque fretum rapidi super Hellesponti / non eurum zephyrumque timens, cum vela ratisque / in medium deferret Athon (MqDq); Sol. X 21 Ille autem magnus Hellespontus stringitur in stadia septem, quibus ab Europa Asiaticam plagam vindicat. Hic quoque urbes duae: Abydos Asiae est, Sestos Europae (LLT); Amm. XIX 12, 3 oppidum est Abydum in Thebaidis partis situm extremo (Bibliotheca augustana); Mart. Cap. VI 658 hic quoque duae civitates, quarum una, id est Sestos, Europae est, Abydos Asiae (Bibliotheca augustana); Servad Georg. I 207 Abydi Sestos et Abydos civitates sunt Hellesponti, quae angusto et periculoso mari segregantur (CC).
Latino medievale:
vd. ad es. Ugo di San VittoreDescriptio mappe mundi, XI 277, In Asia minori sunt he provincie: Bithinia, Lidia, Galathia, Frigia maior, Cilicia, Caria, Frigia minor, Licia. Et he ciuitates in ea: Bonachus, Melena, Calcedonia, Miletus, Nicea, Nichomedia, Claudiopolis, Sardis, Laodicia, Ephesus, Tyatira, Prusias, Zmirna, Philadelfia, Eraclea, Ilium, Abidos, Amandros, Pergamus, et mons Cimera eructuans incendium (LTT); Guglielmo di Tiro, Chron. II 7 A quo in modum fluminis per quasdam angustias in austrum descendit quedam eius portio, que, spacio ducentorum triginta miliarium decurrens in directum, inter Sexton et Abidon urbes antiquissimas, quarum altera in Europa est, altera in Asia, in nostrum Mare labitur Mediterraneum (LLT); Alessandro di VilledieuDoctrinale, III x 2066, 'i' 'd' corripitur, sicut 'cupidus;' sed 'Abydus' excipies et quae trisyllaba ponis in 'ides' (Mirabile); Corrado de MureFabularius, L 353, LEANDER de Abido et Hero de Sestos urbibus erant inuicem se amantes. Sed hee due urbes Hellesponto, angusto et periculoso mari, quod modo a quibusdam dicitur Brachium Sancti Georgii, separantur (LLT).
Lessicografi medievali:
IsidOrig. XIII 16, 3: Deinde Hellespontus, qui in septentrionem retorquens, anfractibus magnis iuxta Graecias et Illyricum in angustias septem stadiorum stringitur; quo Xerses ponte navibus facto in Graeciam commeavit: ibi est Abydos (Mirabile); XIV 6, 17: Abydos insula in Europa super Hellespontum posita, angusto et periculoso mari separata, et Ἄβυδος Graece dicta quod sit introitus Hellesponti maris, in quo Xerxes pontem ex navibus fecit, et in Graeciam transiit (Mirabile).
Papias (s.v. Abidos): Abidos insula in Europa super Hellespontum periculoso et angusto mari separata, graece dicta quod sit introitus Hellesponti in qua Xerxes pontem fecit et in Graeciam transivit (Mirabile).
Uguccione, A 36 (s.v. Abydos): Abydos, insula vel civitas in Europa, et dicitur grece sic quia sit introitus Hellesponti, in qua Xerses pontem de navibus fecit et in Greciam transivit (DaMA).
Commentatori danteschi:
vd. ad es. 
Pietro Alighieri (1) ad Purg. XXVIII 70-75: Et in dicta terra Abidos quidam juvenis, nomine Leander, natabat illud mare usque ad dictam terram Sextos, ubi erat quaedam puella, nomine Hero, et cum ea jacebat. Et semel cum sic iret, extincta lampade a vento, quam Hero tenebat in littore, dictus Leander errando necatus est (DDP).
Anonimo lombardo ad Purg. XXVIII 70-72: Unde istud brachium maris dividit Asiam ab Europa; et super ripam ex parte Asie est quoddam castrum, quod vocatur Abido, et ex parte Europe est eciam castrum, quod vocatur Sesto (DDP).
Chiose ambrosiane ad Purg. XXVIII 73 Abidos est insula in finibus Europe angusto et periculoso mari separata a Sestos Asie civitate, in qua habitabat Hero quam amabat Leander Abidonus, qui nocte natando per dictum mare ad eius concubitum accedere solitus erat, tandem suffocatus est ibi, quia amor cum periculo sepe concordat (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXVIII 70-75: Hic poeta ostendit immensam aviditatem suam transeundi ad istam dominam gratiosam per pulcerrimam comparationem: et dicit breviter quod arctus rivus aquae impediens ipsum ire ad istam amorosam dominam, ita factus est sibi nunc odiosus sicut olim angustus ramus maris factus est odiosus Leandro, prohibens sibi accessum ad amatam suam. Ad quod est sciendum quod Hellespontus est quoddam brachium maris angustum per tria vel duo milliaria, quod hodie appellatur brachium sancti Georgii ab una ecclesia eius non longe a Constantinopoli, dividens Asiam ab Europa; in cuius uno litore, scilicet ex parte Asiae, est civitas vocata Abydos; in altero vero ex parte Europae est civitas dicta Sestos (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 21.07.2024.