operatio, -onis (s.f.)

1. azione (Chiesa-Tabarroni Mon.), esecuzione (Tavoni De vulg.).
De vulg. II viii 1 Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, velut signum ante ammissionem sagipte vel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus videamus.
Mon. I ii 5 Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non (...); quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio est finis.
Mon. I ii 6 Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur.
Mon. I iii 3 Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit.
Mon. I iii 4 Est ergo aliqua propria operatio humane universitatis, ad quam ipsa universitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una vicinia, nec una civitas, nec regnum particulare pertingere potest.
Mon. I xi 5 Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est (...).
Mon. I xi 7 Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior.
Mon. I xi 19 Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit?
Mon. I xiii 6 (...) unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem (...).
Mon. I xiv 7 Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit.
Mon. II iv 3 Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium (...) cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum.
Mon. II vi 6 Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum (...).
Mon. II vii 4 (...) nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit.
Mon. II vii 6 Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas.
Mon. III iv 18 Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter (...).
Mon. III iv 20 Sic ergo dico quod regimen temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi.
Mon. III vii 5 Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum.
Mon. III xvi 7 Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur.
De vulg. 1
Mon. 23
operatio, Mon. I ii 5 (2); I iii 3 (2); I iii 4; II iv 3
operatione, Mon. I xi 7; III vii 5; III xvi 7
operationem, De vulg. II viii 1; Mon. I ii 6; I iii 3; I iii 4; I xi 5; I xi 7; I xi 19; I xiii 6; I xiv 7; II vii 4; III iv 18; III iv 20
operationes, Mon. II vi 6 (2); II vii 6
-
Il sost., derivato da operari, att. nel lat. class. e tardoant., indica l'«actus vel effectus operandi» sia l'«officii fungendi causa» (spesso con valore essenzialmente pratico, vd. ThLL s.v. operatio I) sia «qualibet causa» (qui a indicare più specificamente l'atto in sé, vd. ThLL s.v. operatio II); possiede, inoltre, signif. speciali quali 'opera di misericordia' (presso gli scrittori cristiani, vd. Forcellini s.v. operatio 3), creatio, generatio ed equivale al greco ἐνέργεια (vd. ThLL s.v. operatio III). I signif. individuati ricorrono anche nel lat. mediev. (vd. es. DMLBS s.v. operatio).

D. ricorre al vocabolo quasi esclusivamente in Mon. (l'unica eccezione è rappresentata da De vulg. II viii 1) a indicare l'azione, l'atto dell'operare (come tale il sost. è glossato da Uguccione, O 32, 44 (s.v. ops) e da Firminus Verris s.v. operatio: «Operatio .tionis - .i. operis actio»). A proposito della definizione di miraculum come inmediata operatio presente in Mon. II iv 3, annota Quaglioni Mon., p. 1093, n. ad loc. che l'espressione è parte dello «stesso "gergo metafisico" che si esprime con il volgare "immediata cagione", a proposito dell'agire di Beatrice manifestantesi come un intervento miracoloso» (cfr. Vita Nova VII 2, vd. cagione in ED).

Oltre a operatio, D. impiega - nella propria produzione lat. - anche i termini collegati operabilis, operativus e operor (da cui gli altri derivano).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
operazione, vd. ED (P. Mugnai).
Latino classico e tardoantico:
ben att. a partire nel lat. class. e tardoant. con il signif. generale di «actus operandi» (vd. Forcellini s.v. operatio); in particolare, l'idea di operatio intesa come 'atto' non immediatamente legata all'aspetto più propriamente pratico, pare propria di una fase più tarda del lat. (vd. ThLL s.v. operatio II B): es. Iren. III xxiii 4 adiecit [Cain] peccatum super peccatum manifestans sententiam suam per operationem suam (LLT); Hil. In Psalm. I 12 perfectam beatitudinem solum velle non obtinet, nisi voluntatem sequatur operatio (CC).
Latino medievale:
il sost. è att. con abbondanza anche nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze a titolo d'es.: Floro di Lione, Lib. adv. Scot., 2 Putamus, quod nec omnia praedestinanda praedestinantem quisquam dixerit esse praedestinationem, cum haec omnia, sicut iam diximus, id est dispositio, gubernatio, ordinatio, praedestinatio, magis ad opera vel ad operationem creatoris referenda intellegantur (LLT); Pietro Abelardo, Exp. Hex., 322 Sicut in ceteris diebus tali fine opera eorum sic concludit, ut nichil supra intelligendum sit quod ad opera uniuscuiusque diei pertineat, ita et de hoc die intelligendum videtur, ut nichil scilicet supra id quod dictum est ad operationem huius diei pertinere dicatur, sed statim primis parentibus creatis, totam operationem huius .vi. diei consummatam esse (LLT); Tommaso d’Aquino, In IV Sent., d. 49, q. 3, a. 2, resp. ad arg. 6 Ad sextum dicendum, quod illi qui similem operationem exercent, quandoque non eodem modo delectantur; quod potest contingere et ex parte causae materialis, quia non habent spiritus similiter ad operationem dispositos; et ex parte causae formalis, quia eadem operatio uni est conveniens per habitum sibi inhaerentem, et alteri non est conveniens qui habitum non habet; immo forte est ei contraria, si contrarium habitum habeat; et propter hoc, dare, quod est liberali delectabile, est avaro triste (LLT); Pietro d’Alvernia, Comm. in Polit., VII x 1184 Ad operationem autem optimam quamcumque, seu speculativam seu practicam, oportet praesupponere consistentiam subiecti, et bonam dispositionem (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione, O 32, 44 (s.v. ops): (...) operatio ipsa rei actio est (DaMA).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 24.05.2022.