Caucasus, -i (s.m.)

1. Caucaso, catena montuosa tra il mar Nero e il mar Caspio.
Eg. IV 22 quod pisces coeant pelagi pelagusque relinquant / flumina qua primum Nerei confinia tangunt, / Caucason Hyrcane maculent quod sanguine tigres, / et Libies coluber quod squama verrat arenas, / non miror: nam cuique placent conformia vite,  
Ep. VI 12 An septi vallo ridiculo cuiquam defensioni confiditis? O male concordes! o mira cupidine obcecati! Quid vallo sepsisse, quid propugnaculis et pinnis urbem armasse iuvabit, cum advolaverit aquila in auro terribilis, que nunc Pirenen, nunc Caucason, nunc Athlanta supervolans, militie celi magis confortata sufflamine, vasta maria quondam transvolando despexit? quid, cum adfore stupescetis, miserrimi hominum, delirantis Hesperie domitorem?
Eg.      1
Ep.      1
Caucason, Eg. IV 22; Ep. VI 12
-

L'oronimo indica la catena montuosa che si estende tra il mar Nero e il mar Caspio nell'antica regione della Scizia, caratterizzata da asperità e inospitalità, come evidenziano ad es. la def. di Serv. ad Aen. IV 367: «Caucasus mons Scythiae inhospitalis» o gli agg. che solitamente la connotano, ad es. «duris […] cautibus horrens» in Verg. Aen. IV 307 e ancora «inhospitalis» in Hor. Carm. I 22, 7 (vd. ThLL s.v. Caucasus). Secondo Papia, il nome Caucasus deriva da 'candido', per via delle dense coltri di neve che lo ricoprono.

D. impiega il sost. due sole volte in lat. (mai in volgare), sempre con la desinenza greca dell'accusativo, Caucason, att. nella poesia class. (vd. Corrispondenze). L’oronimo non è invece mai attestato nella latinità class. e mediev. al nominativo di forma greca (Caucasos), mentre il nominativo Caucasus ricorre frequentemente ed è l'unica forma registrata anche dai principali lessicografi mediolatini (cfr. Pontari, L’Onomasticon del VDL, pp. 117-118). In assenza di occorrenze nelle opere latine di D. dell’oronimo al caso nominativo, il lemma in entrata è stato dunque registrato secondo la flessione latina (Caucasus), considerato il prevalere di questa forma nella latinità e anche sulla base della fonte virgiliana che sorregge il verso dantesco di Eg. IV 22. 

In Eg. IV 22 infatti il sost. figura, nell’incipit del verso, tra gli esempi di conformia vitae: non desta stupore che le tigri ircane macchino di sangue il Caucaso, come è nella natura del serpente di Libia spazzare le sabbie con le sue squame. Per il contenuto e il lessico il verso dipende da Verg. Aen. IV 367, in cui l’oronimo ricorre al caso nominativo con desinenza latina, ma per la posizione incipitaria e il sost. in caso accusativo con desinenza greca il modello più attivo è Ov. Met. VIII 798. Innovativo da parte di D. è l’impiego del sost. in ambito bucolico: posto ad inizio verso, il sost. costituisce, insieme all’agg. Hyrcane (vd. la voce Hyrcanus in VDL), immediatamente successivo, il rif. ad una geografia concreta ma al contempo quasi mitica, nota più nell’immaginario collettivo che per conoscenza reale. Nell’epoca successiva a D. in ambito bucolico non sembra essere att. il sost. quanto piuttosto l’agg. derivato; cfr. ad es. Petrarca, Buc., IX 45: «Spargit et insequitur; non equoris obice vasti, / non celi terreque situ, non denique totis / Caucaseis arcenda iugis; sic omnia victrix» (Poeti d’Italia). 

In Ep. VI 12 il sost. indica, insieme all’Atlante e ai Pirenei, uno dei punti estremi dei tre continenti su cui si estese il dominio di Roma. D. spiega ai Fiorentini ribelli, cui è rivolta l'epistola, che a nulla varranno i loro sforzi di impedire l’arrivo dell’imperatore, perché l’aquila imperiale vola su tutte le terre e i mari. Lo stile è elevato: in particolare, a proposito dei tre oronimi, D. ricorre alle forme toponimiche con desinenza greca dell’accusativo, di tradizione classica e di uso prevalentemente poetico (cfr. le voci Athlas e Pyrene in VDL e Vagnoni, Spigolature, pp. 262-263; per i grecismi nella toponomastica latina dantesca cfr. Pontari, L’Onomasticon del VDL, pp. 117-122).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. mediamente frequenti (vd. ThLL s.v. Caucasus). Tra gli ess.: Cic. Tusc. V 3, 8 nec vero Atlans sustinere caelum nec Prometheus adfixus Caucaso nec stellatus Cepheus cum uxore genero filia traderetur, niis caelestium divina cognitio nomen eorum ad errorem fabulae traduxisset (CC); Verg. Aen. IV 367 nec tibi diva parens generis nec Dardanus auctor, / perfide, sed duris genuit te cautibus horrens / Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres (MqDq); Ov. Met. VIII 798 devenit in Scythiam rigidique cacumine montis / (Caucason appellant) serpentum colla levavit / quaesitamque Famem lapidoso vidit in agro (MqDq); Hor. Carm. III 22, 1 sive per Syrtis iter aestuosas / sive facturus per inhospitalem / Caucasum vel quae loca fabulosus / lambit Hydaspes (MqDq); Stat. Theb. IV 394 aeternis potius me, Bacche, pruinis / trans et Amazoniis ululatum Caucason armis / siste ferens, quam monstra ducum stirpemque profanam / eloquar (MqDq).
Latino medievale:

att. mediamente frequenti. Tra gli ess.: Gualtiero di Châtillon, Alexandreis VIII 11 Omnibus hec populis, dorso quos Caucasus illinc / circuit, hinc rapidi circumdat Phasidos amnis, / iura dabat mulier. Cui primo ut copia facta est (CC); Corrado di Mure, Fabularius 295 Alii dicunt esse Yxiona brachiis vinctis, quod Iunonem voluit stuprare. Alii dicunt esse Prometheum in Caucaso monte vinctum (LLT); Ruggero Bacone, Math., I 25 Aliquando enim Caucasus, ubi altior est propter abundantiam nivium, nam illorum lingua quibus attollitur Caucasus significat candidum (CC); Vincenzo di Beauvais, Spec. doctr., XV Nivem probantur habere montes illi qui orbis climata faciunt, ut Caucasus in India, Athlas in Andria et ceteri (CC).  

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XIV 8, 2 (s.v. Caucasus): Mons Caucasus ab India usque ad Taurum porrectus pro gentium et linguarum varietate quoquo versum vadit, diversis nominibus nuncupatur. Ubi autem ad orientem in excelsiorem consurgit sublimitatem, pro nivium candore Caucasus nuncupatur. Nam orientali lingua ‘caucasum’ significat candidum, id est nivibus densissimis candicatem (Mirabile).
Papias (s.v. Caucasus 1): Caucasus mons Scythiae ab India usque Taurum porrectus pro gentium et linguarum varietate dictus: nam cum in Oriente in excelsum consurgit Caucasus dicitur qui et ipsorum lingua pro nive candidus dicitur (Mirabile); (s.v. Caucasus 2): Caucasus mons qui inter Colchos qui sunt super cimericum mare et inter albanos qui sunt ad mare caspium primum attollitur, cuius quidem usque in orientem unum videtur iugum, sed multa sunt nomina: et multi hoc ipsum tauri montem credi volunt quia re vera Parthoatras mons Armeniae inter taurum et Caucasum medius continuare taurum cum Caucaso putatur, sed hoc non ita esse discernit fluvius Euphrates, qui a radice Pthoatrae montis effusus tendens in meridiem ipsum ad sinistram taurum excludit ad dextram (Mirabile).
Balbi (s.v. Caucasus)= Caucasus mons Scithie ab India usque Thaurum porrectus pro gentium et linguarum varietate dictus. Nam cum in oriente in excelsum consurgit Caucasus dicitur quod ipsorum lingua pro nive candidum dicitur secundum Papiam (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XXV 82-84: Est autem piper arbor in India nascens in latere montis Caucasi, cuius silvas serpentes custodiunt (DDP).
Pietro Alighieri ad Par. XIX 40-105: Post hec autem facit se clarificari a dicto signo in hoc suo tali dubio: Ecce quidam in extremo Orientis iuxta Indum fluminem (a quo Yndia dicitur, nascentem in Caucaso monte et fluentem ad meridiem et ingredientem Mare Rubrum) nascitur, ubi vivendo nemo sibi quicquam loquitur de Christo (DDP).
Codice cassinese ad Par. XIX 70: ‘nasce alariva’ idest, in extremo orientis iuxta Indum flumen. A quo India dicitur nascentem in Caucaso monte et fluente ad meridiem et ingredientem mare rubrum (DDP). 

Autore: Lisa Ciccone.
Data redazione: 05.06.2024.
Data ultima revisione: 08.12.2024.