Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Elicona, vd.
ED (C.
Kraus).
Latino classico e tardoantico:
att. prevalentemente in poesia (cfr.
OLD s.v.
Helicon), vd. soprattutto
Ov.
Met. V 254 Hactenus aurigenae comitem Tritonia fratri / se dedit: inde cava circumdata nube Seriphon / deserit, a dextra Cythno Gyaroque relictis, / quaque super pontum via visa brevissima, Thebas / virgineumque
Helicona petit; quo monte potita / constitit et doctas sic est adfata sorores: / "Fama novi fontis nostras pervenit ad aures, / dura Medusaei quem praepetis ungula rupit. / Is mihi causa viae: volui mirabile factum / cernere; vidi ipsum materno sanguine nasci". / Excipit Uranie: "Quaecumque est causa videndi / has tibi, diva, domos, animo gratissima nostra. / Vera tamen fama est: est Pegasus huius origo / fontis", et ad latices deduxit Pallada sacros (
MqDq). Cfr. anche
Verg. Aen. VII 641 e X 163 Pandite nunc
Helicona, deae, cantusque movete (
MqDq);
Hor. II 1, 218 [...] Ut studio maiore petant
Helicona virentem (
MqDq);
Prop. III 3, 1 Visus eram molli recubans
Heliconis in umbra, / Bellerophontei qua fluit umor equi [...] parvaque tam magnis admoram fontibus ora, / unde pater sitiens Ennius ante bibit (
MqDq); Ov.
Met. V 663 At nymphae vicisse deas
Helicona colentes / Concordi dixere sono (
MqDq);
Met. VIII 534 Non, mihi si centum deus ora sonantia linguis / Ingeniumque capax totumque
Helicona dedisset, / Tristia persequerer miserarum v
ota sororum (
MqDq);
Plin.
Nat. IV 8 deinde in intimo sinu angulus Boeotiae adluitur cum oppidis Siphis, Thebis quae Corsiae cognominatae sunt iuxta
Heliconem montem (
Bibliotheca augustana);
Serv.
ad Aen. VII 641
Helicona deae Parnasus, mons Thessaliae, dividitur in Cithaeronem Liberi et
Heliconem Apollinis, cuius sunt musae (
CC).
Latino medievale:
att. prevalentemente in poesia, nella tradizione esegetica ai classici e nella trattatistica mitografica; vd. ad es.
Giovanni di Garlandia,
Integumenta, V 237
De eo quod Pallas transtulit se ad Elicona. Post bellum Perseus studuit viditque Minerve / secretum, dulces Palladis hausit aquas;
Corrado de Mure,
Fabularius, B 183, Quidam etiam hunc equum Pegasum dicunt Neptuni et Meduse filium, qui in
Elicone monte Boetie ungula feriens saxum fontem aperuit, qui ex eius nomine dicitur Ypocrene (
LLT);
Mussato,
Epist. IV 9 Non Brintha est
Elicon nec defluit inde Timavus / unde caballinis Musa resultat aquis (
Poeti d'Italia)
.
Lessicografi medievali:
Isid.
Orig. XIV 8, 11: Parnasus mons Thessaliae iuxta Boeotiam, qui gemino vertice est erectus in caelum. Hic in duo finditur iuga: Cyrrham et Nissam; unde et nuncupatus; eo quod in singulis iugis colebantur Apollo et Liber. Haec iuga a duobus fratribus Cithaeron et
Helicon appellantur. Nam
Helicon dictus ab Helicone fratre Cythaeronis (
Mirabile).
Papias (s.v.
Parnasus) =
Isid.
Orig. XIV 8, 11 (
Mirabile).
Uguccione, L 67, 23 (s.v.
licio): Item ab elicio hic
Elicon -nis, unum de duobus cacuminibus Parnasi in quo olim solebat esse studium, et dicitur sic quia olim inde eliciebatur sapientia, unde et
Elicon dicitur quasi eliciens cuncta et est ethimologia (
DaMA).
Balbi (s.v.
Elicon) =
Uguccione (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
vd. ad es.:
Pietro Alighieri (1)
ad Purg. XXIX 37-42: Ideo invocat Musas, et specialiter Uraniam, quae interpretatur contemplatio coelestis. Item virtutem
Heliconis fontis, rigantis montaneam, quae dicitur
Helicona, consecratam Musis, idest scientiis, et existentem iuxta Parnassum (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. I 7-9: Pallas dea sapientiae cum venisset ad visendum Parnasum montem celeberrimum poetarum, de quo plene dicam primo capitulo Paradisi, et
Heliconem pulcerrimum fontem illius montis, commendata amoenitate loci, vocavit Musas felices ratione loci et studii;
ad Purg. XXXI 139-145:
o bevve più in sua cisterna, et qui poeta plus hausit de fonte Parnasi, qui dictus est
Helicon, de quo dixit supra cum invocaret musas (
DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 19.07.2024.